Xe hơi ở Sài Gòn, ô-tô ở Hà Nội thời xưa

Ngày nay, tên gọi của các loại xe cơ giới có 4 bánh, ở phía Bắc sẽ gọi là ô-tô, ở phía Nam gọi là xe hơi, hoặc xe con. Vậy nguồn gốc của các tên gọi này ra sao?

Tên gọi ô-tô vốn được gọi theo tiếng Pháp là automobile. Xe ô tô được nhập vào Việt Nam từ thời Pháp thuộc từ những năm cuối thế kỷ 19, phổ biến trong giới thượng lưu từ đầu thế kỷ 20. Vì vậy dễ hiểu vì sao người ta gọi tên loại xe này bằng cách “Việt hóa” từ tên tiếng Pháp automobile.

Một số hình cắt từ bài báo trên báo Hà Thành Ngọ Báo, có tòa soạn ở Hà Nội, thể hiện cách gọi là ô-tô đối với loại xe này ở Hà Nội và các tỉnh Bắc kỳ:

Hiện nay khi nói về xe 4 bánh, người Pháp đã ít dùng chữ automobile, mà thay bằng chữ khác là voiture. Khi nói automobile thì người ta vẫn hiểu, nhưng ngày nay nó được xem là một “từ cổ” đã lỗi thời. Chữ automobile trong tiếng Pháp lại bắt nguồn từ việc ghép 2 chữ auto trong tiếng Hy Lạp (nghĩa là tự thân) và chữ mobilis trong tiếng Latin (nghĩa là vận động). Như vậy chữ automobile mang nghĩa là “tự động chạy”.

Tuy nhiên, dường như ngay từ ban đầu, tên gọi ô-tô chỉ được sử dụng ở Hà Nội và các vùng phía Bắc. Ở Sài Gòn, cũng như hiện nay, người ta không xài chữ ô-tô mà gọi là “xe hơi”. Điều đó được chứng minh qua các bài báo từ năm 1923, tức là tròn 100 năm trước sau đây:

Đây là ảnh cắt 1 mẩu tin trong tờ báo Công Luận, có trụ sở tòa soạn ở đường Pellerin (nay là đường Pasteur – Sài Gòn).

Một số hình ảnh khác ghi chữ “xe-hơi” trên báo Công Luận và báo Sài Gòn, trụ sở ở Sài Gòn:

Chữ “xe hơi” bắt nguồn từ chữ Hoa 汽車, phát âm theo Hán Việt là “khí xa”, dùng để gọi loại xe chạy bằng hơi nước, hoặc khi chạy xịt hơi, xịt khói ra ngoài.

Nếu để ý, chúng ta sẽ thấy rằng ở phía Nam, trong lời ăn tiếng nói hằng ngày có rất nhiều chữ xuất xứ từ tiếng Hoa, hoặc là dùng chữ Hán Việt. Người xưa gọi phi trường (không gọi là sân bay), gọi là phi cơ (không gọi là máy bay… hoặc những tên gọi địa danh đều xuất xứ từ phiên âm tiếng Hoa, như là Gia Nã Đại, Tân Gia Ba, Tân Tây Lan, Phi Luật Tân… tất cả đều là những tên gọi được dịch từ phiên âm tiếng Hoa.

Lấy một ví dụ là thủ đô Roma của Italia (Ý Đại Lợi), chúng ta gọi là La Mã. Hẳn có nhiều người thắc mắc vì sao từ Roma thành La Mã? Đó là vì người Hoa không phát âm được chữ Ro, nên đọc thành Luo, còn chữ Ma giữ nguyên (chữ Mã trong tiếng Việt là con ngựa). Từ chữ tiếng Hoa là 罗马 – Luo-Ma, người Việt dịch thành La Mã.

Một ví dụ khác là nước Singapore, người Hoa phiên âm thành Xīn-jiā-pō – 新加坡. Trong đó Xin, tiếng Hán Việt là mới, Hán Việt đọc là Tân. Jiā là Gia, trong chữ gia tăng, còn 坡 là Pha (dốc, nghiêng), nhưng Hán Việt cũng đọc là Ba. Vì vậy từ Singapore người Việt xưa gọi là Tân Gia Ba.

Từ “xe hơi” cũng tương tự, thay vì phiên âm từ chữ phương Tây là ô-tô, người trong Nam lấy lại chữ “khí-xa” của Trung Quốc, nhưng không lấy nguyên chữ Hán Việt, mà dịch luôn thành chữ thuần Việt là “xe hơi”.

Ngoài ra trong Nam người ta cũng gọi loại xe này bằng chữ “xe con”. Tuy nhiên có thể chữ này chỉ được phổ biến sau năm 1955 ở miền Nam, để gọi các loại xe con, xe lớn… Trong báo chí thời kỳ đầu, không thấy ai gọi là xe con. Ngoài ra nếu nhìn lại biển chỉ dẫn giao thông ở Sài Gòn năm 1960, có thể thấy tên gọi chính thức là “xe hơi”.

Biển chỉ dẫn này được đặt ở ngã tư đường Pasteur – Thống Nhứt, nhìn về phía Dinh Độc Lập.

Hình ảnh xe ở Sài Gòn:

Một bài hình ảnh xe hơi ở Sài Gòn vào thập niên 1950:

Vài hình ảnh độc đáo: Xe hơi bị chết máy vì ngập ngay giữa trung tâm Sài Gòn năm 1950:

 

Một số hình ảnh xe ô-tô trên đường phố Hà Nội xưa

Hình thập niên 1920:

Hình ảnh thập niên 1940-1950:

 

Một số hình ảnh khác: Các dòng xe hơi nổi tiếng trên đường phố Sài Gòn thập niên 1960-1970:

 

Sau đây là những chiếc xe có nguồn gốc từ Mỹ được nhập cảng vào Sài Gòn cách đây hơn nửa thế kỷ.

Từ sau hiệp định Geneve, Mỹ thay thế Pháp gây ảnh hưởng ở miền Nam, cùng với đó thì các loại xe Mỹ xuất hiện trên đường phố Sài Gòn ngày càng nhiều. Theo tác giả Mai Tran, các xe Mỹ thường được sản xuất từ ba công ty lớn nhất thời bây giờ, đó là hãng General Motors (GM) với các nhãn hiệu lừng danh: Chevrolet (Chevy), Buick, GMC, Cadillac, Pontiac, GTO, Oldsmobile. Hãng Ford với nhãn hiệu Fairlane, Falcon, Rebel, Mercury, Edsel, Thunderbird… Hãng Chrysler có Plymouth, Belvedere, Baracuda, Jeep, Dodge, De Soto…

Thập niên 1960, dọc đường Nguyễn Huệ thường được gọi là Bến Xe Hoa, là những loại xe Hoa Kỳ thường có vây đuôi dài (tail fins), thường được mướn để làm xe đám cưới có trang trí treo hoa. Hình dưới đây là một dãy “xe đuôi dài” của hãng Chrysler và Chevrolet, gồm có Plymouth Fury Star 1958, Dodge Kingsway Delux 1958, Chevrolet Bel Air 1959.

Xe màu đen là Chevrolet Bel Air 1965. Hình chụp Saigon năm 1966 trên đường Công Lý, gần Ngã tư Yên Đổ – Công Lý (nay là Lý Chính Thắng – NKKN). Hình của Donald MacKinnon

 

Xe màu trắng trong hình này là Volkswagen Beetle trước chợ Bến Thành năm 1965. Đây là một trong những dòng xe được sản xuất nhiều nhất lịch sử và là biểu tượng của thế kỷ 20.

---

Kẹt xe ở Sài Gòn trong những ngày rối loạn cuối tháng 4 năm 75, chiếc màu xanh nổi bật là Ford Maverick được sản xuất ở Hoa Kỳ vào đầu thập niên 1970. Chiếc màu trắng phía trước xe Ford là Peugeot 404 – dòng xe Pháp rất phổ biến ở Saigon trước 1975. Bên cạnh đó là 2 chiếc xe Jeep.

---

Đại lộ Nguyễn Huệ năm 1969, chiếc màu đen là Peugeot 404.

---

Đại lộ Lê Lợi năm 1965. Chiếc xe màu đen là sự kết hợp giữa 2 phong cách Ý và Pháp. Xe Simca có xuất xứ từ Ý, sau được Ford của Mỹ mua lại và ra mắt dòng xe SIMCA Versaille – Vedette tại Pháp. Ngay sau chiếc SIMCA là International Scout (IH) 4×4 của Mỹ, bảng số vàng thuộc sở hữu củ cơ quan/cá nhân là công dân quốc tịch Hoa Kỳ ở Sài Gòn.

---

Chiếc xe mui trần của hãng MG là MGB Roadster đến từ Anh quốc đang đậu trên đường Tự Do, đoạn giữa Thái Lập Thành và Nguyễn Thiệp. Chiếc xe này xuất xưởng lần đầu năm 1962, trở thành xe thể thao mui trần bán chạy nhất trong lịch sử.

Phía sau chiếc MG là Renault Dauphine.

---

Bên trái hình là một chiếc taxi hiệu Renault Dauphine.

---

Sài Gòn năm 1954, xe giữa hình là một chiếc Renault 4CV đời thập niên 1950, có 6 thanh nhôm vắt ngang trước mũi (xe taxi ở Sài Gòn thời gian sau đó chủ yếu là Renault 4CV Affaires chỉ có 3 thanh nhôm).

Chiếc bên trái là taxi hiệu Renault Juvaquatre. Từ khi xe hơi xuất hiện ở Việt Nam cho tới những năm đầu thập niên 1960, xe con ở Sài Gòn đa số là xuất xứ Pháp, mà phổ biến nhất vẫn là Renault.

---

Đại lộ Nguyễn Huệ trước Tòa Đô Chánh năm 1969. Xe màu xanh giữa hình là Ford Consul Capri.

---

Đằng trước tòa nhà Hạ Nghị Viện đường Tự Do, bên trái là một chiếc Citroen 2CV, bên phải là Austin Westminster.

Xe Austin Westminster trên đường Tự Do, dãy nhà màu vàng nằm kế bên đường Nguyễn Thiệp.

---

Cảnh sát công lộ đang điều phối giao thông ở đường Tự Do trước trụ tòa Hạ Nghị Viện và công trường Lam Sơn. Chiếc màu đen là Austin Westminster. Xe góc bên trái cũng là một chiếc Austin, có thể là dòng 1100.

---

Xe màu trắng trước Continerntal Palace là Austin-Healey Sprite – Dòng xe mui trần 2 ghế.

---

Xe cộ trước chợ Sài Gòn cuối thập niên 1960. Chiếc màu xanh dòng xe Anh quốc Vauxhall Victor. Phía xa là xe Peugeot và Opel.

---

Một chiếc Mercedes đời thập niên 1950 đi ngang qua ngã 6 Phù Đổng lúc chưa có tượng Phù Đổng.

---

Mercedes-Benz W120 trên đường Tự Do

---

Ford Falcon đậu trước Tòa Đô Chánh, khu vực công viên Đống Đa, với các biểu ngữ ca ngợi quan hệ hữu hảo giữa Việt Nam và Đài Loan. Tòa nhà màu vàng (Sanyo) là thương xá Eden.

---

Trước khách sạn REX là chiếc xe Studebakers – tên hãng xe đã chìm vào quên lãng

Đông Kha – chuyenxua.net